ANTİK ÇAĞDA TAŞ OCAKLARINDAN TAŞ BLOKLAR NASIL ÇIKARILIR ve İŞLENİRDİ

Misafir

Levha 1

Akçay 2208 a.

Levha 2

Adam 1984, 29, fig 30.

ANTİK ÇAĞDA TAŞ OCAKLARINDAN TAŞ BLOKLAR NASIL ÇIKARILIR ve İŞLENİRDİ Res6

Eskiçağda kentler genellikle bulunduğu coğrafyaya bağlı olarak gelişirler. Yerel taş işçiliği belli ölçüde bölgenin jeolojik özelliklerine, kullanılan malzemeye, taşın niteliğine, çeşitliliğine, ağaç yokluğuna ve kullanımına bağlıdır. Coğrafi açıdan kapalı, ulaşımı zor, üretim alanları ve yerel kaynakları kısıtlı yerleşimler bir bakıma baskın kültürlerden etkilense de teknik ve kültürel anlamda kendine yeten toplumlardır. Özellikle bu gibi yerleşimlerde üretim alanı olarak önemli olan toprak, genellikle yaşam alanı olarak kullanılmaz. Toprağı üretim amaçlı kullanan ve bundan başka geliri olmayan yerleşimlerde toprakla beraber taşa olan mecburiyet de artmaktadır. Bu şartlarda taşın, olanakları kısıtlı toplumlarda önemli bir yapı malzemesi olarak görülmesi taş işçiliğinin de gelişimine neden olur.

Taşın ana yapım malzemesi olarak kullanıldığı kentlerde, taş ustaları statü sahibi kişilerdir ((Assos'da, kazılarda çıkan yazıtlar incelendiğinde kentin tiyatrosundaki rezervasyon sistemi dikkat çeker. Tiyatronun orta taraftaki oturma yerlerinde üç meslek adının yazılığı olduğu görülmektedir. Bu meslekler demirciler, taş ustaları ve dericilerdir. Meslek gruplarına ayrılan yerler, orta sıralarda olduğu için mesleği yapanların sevilen ve statüleri yüksek olan kişiler olduğu düşünülebilir. Assos'daki sur duvarlarının Troas bölgesindeki sur duvarlarına göre daha iyi korunmuş olması ve duvarların harç kullanılmadan dayanıklı olarak yapılması, taş ustalarının bu kent için neden önemli olduğunu açıklar. Arslan 2007, 16.)). Bazı bilim adamlarınca imkânları kısıtlı bu tip yerleşimlerde gezici taş ustalarının dolaştığı düşünülür. Ancak taşa mecbur kalmış ve belirli bir hinterlandı olan kentler için genellemede bulunulmamalıdır. Bu yüzden imkânları kısıtlı yerleşimlerde yerel işçiliğin, ustalığın incelenmesi gereklidir. Her bölgenin kendine has coğrafyası ve kültürü vardır. Kişisel sanatlar ve tarzlarkendi bölgeleri içinde değerlendirilmelidir.

ANTİK ÇAĞDA TAŞ OCAKLARINDAN TAŞ BLOKLAR NASIL ÇIKARILIR ve İŞLENİRDİ Res2

Eskiçağda taş işçiliği bazı uygulamalarda ortaktır. Eskiçağ kentlerinde temel yapı malzemesi olan taşın birçok toplum tarafından sıkça kullanılması doğada hazır durumda var olan bir malzemeden yararlanması olarak açıklanabilir. Bu yüzden birbirinden uzak toplumlarla olan benzerlikler etkileşim olarak görülmemeli doğanın verdiği imkânlar göz önüne alınmalıdır. Örneğin Urartu ülkesindeki kaya düzenlemelerinin benzerlerine Kilikia'da da rastlandığında Kilikia'da Urartu izleri, ya da Urartu'da Kilikia izleri aranmamalıdır. Etkileşimin keskin bir çizgisi olamaz; bu, yüzyılların ve doğanın getirdiği bir oluşumdur. O yüzden farklı coğrafyalardaki toplumlarda görülen benzer özellikler, bizim sadece bazı noktaları açıklamamıza yardımcı olur ((Kültürlerarası ilişki ve etkileşim olgusu için bkz; Çevik 2003, 213–251.)). Her ne kadar kaya mimarisi kullanımının özü aynı ise de uygulamada farklılıklar olabilir.

ANTİK ÇAĞDA TAŞ OCAKLARINDAN TAŞ BLOKLAR NASIL ÇIKARILIR ve İŞLENİRDİ Res3

Eskiçağ yerleşimlerinin maddi olanakları, yapılarda hangi tür taşın kullanılacağını da belirlemektedir. Özellikle mermer ve granit kullanımı zengin kentlerin tercihidir. Refah düzeyi üst seviyede olmayan yerleşimlerde ise yerel kaynaklar kullanılır. Bu doğrultuda eğer imkânları elverişliyse taş ocakları yerleşimlerin kendi hinterlantlarındadır. Yerel taş ocaklarının konumları ihtiyaca ve jeolojik yapıya göre belirlenir. Jeolojik yapıya göre masif kaya katmanları, özellikle de damarlaşmanın olmadığı sıkı katmanlar tercih sebebidir. İhtiyaca yönelik olarak yerel ocakların belirlenmesi, büyük yapıların taş ihtiyacını giderme amaçlıdır. Örneğin Dağlık Kilikia kentlerinden Olba'nın en görkemli kamusal yapılarından biri olan su kemerinin yapımı sırasında kullanılan taş malzemenin hemen yakındaki taş ocaklarından sağlandığı tespit edilmektedir (Lev. 1). Kayanın bol olduğu bir yerleşimde ilk önce yerel kaynakların kullanılması, bu kullanım sırasında malzemenin zahmetsiz, ucuz ve kolay taşınabileceği alanların taş ocağı olarak seçilmesi doğaldır. Böylece su kemerine 20 metre uzaklıkta bulunan taş ocağından büyük blokların çıkarılması açıklanabilir. İnşa halindeki yapılara yakın kaya kütlelerinden taş kesimi yapıp bunun yapı malzemesi olarak kullanılmasının güzel bir örneği de Ovalık Kilikia kentlerinden Anazarbus'daki amphitheatrumda görülmektedir. Yapı çok fazla tahrip olmasına rağmen temelleri kısmen korunmuş durumdadır. Stadionun oturma sıralarının olduğu tepenin amphitheatruma bakan yüzünde taş kesim izleri açık bir şekilde gözlemlenebilir. Kayaların yüzeyinde bulunan izler, hem blokların çıkarılma tekniği hem de boyutları açısından önemlidir. Amphitheatrumun yapımı için blokların alındığı ana kayada özellikle "dişli tarak" aletinin kullanılması dikkat çeker

ANTİK ÇAĞDA TAŞ OCAKLARINDAN TAŞ BLOKLAR NASIL ÇIKARILIR ve İŞLENİRDİ Res4

Taş işlemeciliğinin tarihsel süreci incelenirse, başlangıçta bu işe heykeltıraşların yöneldiği ve böylece mimaride de taşın süsleme amaçlı kullanıldığı bilinmektedir. Mısır'daki taş ustalığının İÖ 3000 yıllarına kadar uzandığı söylenmektedir ((Albustanlıoğlu 2006, 7.)). Mezopotamya'da da taş işçiliğinin tarihi, erken dönemlere dayanır. Örneğin, Ur'da Leonard Wooley'in bulduğu büyük bir tabletten, Sümerli ustalar ve zanaatkârlar hakkında bilgi edinilebilir. Tablette; İÖ 1975 yılında yapılan bir işin özeti verilmekte ve sekiz adet atölye sıralanmaktadır. Bu atölyelerden bir tanesi de taş kesicilerine aittir

ANTİK ÇAĞDA TAŞ OCAKLARINDAN TAŞ BLOKLAR NASIL ÇIKARILIR ve İŞLENİRDİ Res7

KAYALARDAKİ DİKDÖRTGEN SIRALI OYMALARIN BİR AÇIKLAMASI OLABİLİR Mİ ACABA YOKSA ONLAR DAHA ÖNCE DE SÖYLEDİĞİM GİBİ TAŞLARI KAYALARI MUNTAZAM BİR ŞEKİLDE KESMEK İÇİN Mİ YAPILMIŞLARDI

Yunan uygarlığında taş işçiliği ve taş işleme sanatı İ.Ö. 7. yüzyılın sonlarına doğru ön plana çıkar. Taş yontuculuğu ile uğraşan kişilere Yunanca λιθοξόος (taş kesicisi, taş ocağı işçisi), Latince lapidarius (taş kesicisi) denir (("lapidarius" taşla ilgili, taşa ait; (sıfat niteliğinde) taş; öz, taş ocakları, taş gemisi, taş ustası tamlamalarındadır. Sözcük için bkz; Latince Türkçe sözlük, Kabaağaç, Alova, 1995, 336.)). Ancak "Taş işçisi" ile "taş ustası" arasındaki fark ayırt edilmelidir. Taş işçisi, ocaklardan blokların kesimi işinde uzmanlaşmaktadır. Eskiçağda taş ocaklarında genellikle köleler çalıştırılmakta, bu ocaklardaki çalışma şartları ağır olduğundan, cezalandırılan kişilerin ya da bazı askerlerin kullanıldığı bilinmektedir ((Dopp 1994, 25.)). Örneğin Hıristiyanlığın yasak olduğu dönemlerde bu dini kabul edenlere uygulanan cezalardan biri de taş ocaklarında çalıştırılmaktır ((Dopp 1994, ibid.)).

ANTİK ÇAĞDA TAŞ OCAKLARINDAN TAŞ BLOKLAR NASIL ÇIKARILIR ve İŞLENİRDİ Res1

Taş ustası ise ocaklardan gelen malzemeyi işlemektedir. Bir diğer deyişle taş ustası doğadan işlenmemiş olarak elde edilen ya da ocaklardan çıkarılan çeşitli niteliklerdeki taşların, yapılarda plastik eserlerde kullanılması için; kesilmesi, işlenmesi, üzerlerine yazı yazılması gibi daha ince işleri, gerekli takım ve aleti kullanarak yapan kişidir. Taşın, sertliği, kırılganlığı, homojenliği veya tabakalaşma gibi özellikleri, hem çıkarılmasında hem de işlenmesinde önemli faktörlerdir. Bu yüzden taşın çıkarılmasından en son haline getirilmesine kadar geçen
işlemlere karar veren kişinin de taş ustası olması gerekmektedir.

Taş işçisi ile taş ustası arasındaki fark gibi "taş ocağı" ile "taşçı atölyesi" arasındaki fark da ayırt edilmelidir ((Akçay 2008 (b), 26.)). İlki hammaddenin çıkarıldığı, ikincisi ise, üretimin ve ince işçiliğin yapıldığı yerdir. Eskiçağda genel olarak, iki işlevin birlikte ve aynı mekânda yapıldığı görülmektedir. Örneğin Termessos'da bu uyguluma arkeolojik verilerle kanıtlanır. Termessos'daki taş atölyesi ve taş ocağında, bir lahdin tomruk halinde ocaklardan çıkartılışından en son safhasına dek tüm üretim aşamalarını izlemek mümkündür ((Çelgin 1994, 172.)).

Blokların Çıkartılma Teknikleri

Blokların ana kayadan çıkartılması ocağın yapısı ve coğrafi şartlarına göre değişiklikler gösterir. Ancak genel anlamda taş ocaklarının çalışma teknikleri ortaktır. Öncelikle taş ocağının açılmasını ihtiyaçlar ve katmanların uygunluğu belirler. Sonrasında blokların taşınma imkânları, iklim, su temini gibi faktörler göz önüne alınarak taş ocağının işletilmesine karar verilir ((Albustanlıoğlu 2000, 13.)). Taş ocaklarından blokların çıkartılmasında da belli başlı teknikler kullanılır

Doğal Çatlaklardan Yararlanma

Taş işçileri taş ocağında bulunan doğal çatlaklardan yararlanırlar. Masif kaya katmanında bulunan damarların düzgün bloklar çıkartılmasına elverişli olması durumunda aşağıda değineceğimiz yöntemlere başvurulmaktadır.

Isı Şoku ile Çıkartma

Bloklarda sıcaklığın yeterli derecede yükseltilip aniden düşürülmesiyle blokların bünyesinde genel çatlaklar meydana gelir. Bu yöntemde öncelikli olarak yapılması gereken ana bloktan çıkarılacak olan kütlenin sınırlarının belirlenmesi ve bu sınırların ısıtılmasıdır. Yeterli derecede ısıtılan bloğun üzerine soğuk su dökülmesiyle birlikte ısıtılan hat boyunca çatlaklar meydana gelirBu çatlaklar sayesinde blok ana kayadan söküp alınır.

Kopartma Tekniği

Bu teknikte bloğun üzerine ince uçlu kalemle olabildiğince derin bir yarık açılır. Açılan yarık ile bloğun dayanma gücü azalır. Çıkartılacak olan bloğa zayıflamış olan bölgeden şok etkisiyle bir kuvvet uygulandığında blok çatlar ve parçalanır. Bu teknikte çekiç ve külünk gibi taşçı aletleri kullanılmaktadır. Ancak bu yöntemle blok ana kayadan düz bir halde kopartılmaz, kayıplar oluşabilir (Lev 2-3).

Kamalama Tekniği

Blokların çıkartılırken en az zararla çıkartılması makbuldür. Bu teknik de eskiçağ taş ocaklarında en sık kullanılan yöntemlerdendir. Kamalama tekniği bloğun sınırları dâhilinde ana kayayı
çevreye bağlayan kayaçlarda yeterli derinlikte, genişlikte oyukların açılmasıyla blokların çıkartılmasıdır. Çıkartılacak bloğun boyutu, açılacak kanalların genişliğini ve derinliğini etkiler. Örneğin büyük boyutlu bir blok çıkarılacaksa buna göre bir insanın girebileceği derinlikte ve genişlikte eğer boyut küçükse sadece aletlerin girebileceği derinlik ve genişlikte kanallar açılır (Lev. 4).

Çeşitli aletler yardımıyla kamaların yerleştirilmesiyle tranşeler açılır (Lev. 5). Kamaların sayısı taşın yapısına, bloğun boyutuna ve kullanım amacına göre değişmektedir. Bloğun bütünüyle çıkarılması gerektiğinde kanal profili, dikdörtgen bir kesit şeklindedir. Örneğin sütun bloğu çıkarıldığı zamanlarda kamaların aralıkları daha kısadır. Kamalar "V" şeklinde olup diplere, daha derinlere girmesi için tasarlanırlar. Kamaların hangi malzemeden yapıldığı da taşın cinsine göre değişmektedir. Sert bloklar için metal malzeme kullanılırken, yumuşak taş cinsleri için de ahşap kamalar kullanılmaktadır. Ayrıca blokların altına yerleştirilen ahşap kamalara su dökülmesiyle şişmeleri sağlanır. Böylelikle bloğun altında şişen ahşap kamalar yavaş yavaş taşı çatlatarak ana kayadan ayırır. Böylelikle en az kayıpla blok çıkartılmış olur ((Naumann 1975, 41.)).

Blokların Taşınma Yöntemleri

Taş ocaklarından bloklar her ne kadar ustaca çıkartılırsa çıkartılsın, lazım olduğu taşıma yöntemleri güvenli değilse bütün emek boşa gidebilmektedir. Bu yüzden eskiçağda ocaklara bağlanan yolların daha düz ve güvenli olması gerekmektedir. Büyük blokların taşındığı bu yollar maruz kaldığı basınç nedeniyle daha sıkı taş örgü yollarla desteklenir. Didyma ve Pentelik'te çevrede yeterince taş malzeme olmamasından dolayı mermer ocaklarından alınan atık taşlarla yollar desteklenir ve böylelikle ağır blokların oluşturduğu basınç nedeniyle taşıma araçlarının batması engellenir ((Albustanlıoğlu 2000, 21.)).

Taşımada gösterilen hassasiyet bloğun yol üzerinde düşüp kırılmasından öte, bloğun taşınması esnasında büyük sarsıntılar geçirip iç alanında mikroskobik düzeyde çatlamaların olmasıyla alakalıdır. Bu iç çatlamalar daha sonra yapının ömrünü de kısaltmaktadır. Zaman geçtikçe doğal etkiye maruz kalan taş, içten çatlamaya başlayacak, en sonunda da kırılıp tahrip olacaktır. Bu yüzden taşıma işlemine başlamadan önce nakliye öncesini iyi ayarlamak gerekmektedir. Burada en önemli unsur az miktarda emekle taşımanın gerçekleşmesidir. Büyük boyutlu bloklar taşınmadan önce kabaca en son haline yakın bir şekille gönderilir. Böylelikle fazla ağırlık da taşınmamış olunacaktır. Örneğin bağımsız lahitlere ocaklarda kabaca şekil verilir. Taş ustasının ince işçilikle yapacağı kabartmalar için alanlar belirlenir ve nakledilecek yere bu şekilde götürülür. Sivri kenarlar, uç bölgeler taşınma sırasında çok rahat kırılacağı için iç gerilmelerin yoğunlaşacağı köşelerden kaçınılmaktadır.

Taş ocaklarından blokların taşınması eğimli ve düz alanda taşıma olarak iki kategoride değerlendirilebilir. Düz alanlar için genellikle öküz arabaları tercih edilmektedir. Büyük blokların taşındığı zamanlarda yük arabalarının tekerlek sayısı artırılarak yere olan basınç tekerleklere dağılır ve bir bölgeye kuvvet uygulanması engellenir. Ayrıca büyük kızaklar da düz taşıma sisteminde kullanılmaktadır. Eğimli arazilerde bulunan taş ocaklarından blokların yola indirilmesinde belirli teknikler kullanılmaktadır. Küçük blokların yamaçlardan aşağıya indirilmesi öncelikle halatlar sayesinde yapılırken (Lev. 6) daha sonra blokların altlarına kütükler konularak kızaklar yardımıyla taşın yer ile teması kesilmiştir.

Küçük blokların her türlü hareketinin sağlanmasında en çok kaldıraçlar kullanılır. Kaldıraç yardımıyla kaldırılan blokların altına konulan ahşaplarla taşın her türlü seviyeye yükseltilmesi sağlanır. Blokların kaldırılmasında ve istenilen seviyeye getirilmesinde diğer bir yöntem beşikle hareketlerinin sağlanıp altlarına ahşapların yerleştirilmesidir (Lev. 7). Bu uygulamalar küçük bloklar için geçerlidir. Büyük bloklar için farklı yöntemler kullanılır. Uzak mesafeler için merdaneler kullanılır. Örneğin eskiçağın en çok kullanılan mimari parçalarından biri olan sütunlar için belirli bazı yöntemler vardır. Taş ocağında kabaca şekil verilmiş sütun silindirinin uçlarına yuvalar yapılır ve içlerine demir dökülür. Ardından uçlara yerleştirilen demir çubukların tuttuğu ahşaptan bir çerçeve yapılır sütunu saran bu çerçeve de bir öküz arabasına bağlanarak gideceği yere çekilir (Lev. .

Silindir şeklinde olmayan ağır blokların taşınması için de bazı yöntemler geliştirilir. Bu yöntemde tekerlek ön plandadır. Ahşap malzemeden yapılan tekerlek geniş enli olarak tasarlanır. Böylece toprağa saplanmalar ortadan kaldırılır. Bu tekerleklerin çapı 3,5 cm. civarındadır. Sütun silindirlerini taşırken kullanılan yöntem gibi tahta çerçevelere yerleştirilen yataklar içine dönen demir çubuklar takılır. Taşınmanın daha rahat yapılması için, taşınan bloğun tekerleklerle aynı hizada yerleştirilmesi gerekir ((Ancak bu gibi yöntemler kısa mesafeler için kullanılır. Landels 1978, 212.)) (Lev. 9).

Bazı bloklarda manivelanın nereden yerleştirildiği çeşitli çentik izlerinden anlaşılır (Lev. 10). Taş ocağından kabaca işlenerek getirilen bloklar inşa alanında ince işçilik yapılarak uygun hale getirilir. Daha sonra yerleştirilecek olan yere iç ve dıştan kurulan payandalar sayesinde palangalardan oluşan bir sistemle yukarıya çekilir ve gerekli alana yerleştirilirdi. Blokların halatlarla ya da metal malzeme ile kaldırıldığı esnada daha statik olması için bloklar üzerine yardımcı oyuklar kazınır. Bu oyuklar; mahmuzlar, "U" oluklar (Lev. 11-12), yan ve alt oluklar nadir de görülse "V" oluklar şeklindedir. Bu oyuklar kalıcı olduğundan dolayı yapının görünmeyen ya da kullanılmayan bölümlerine açılır ((Adam 1994, 48.)).

Mahmuzların dört taraftan kaldırılacak şekilde olanları sadece sütun tamburlarında mümkündür. İki tarafta bırakılan mahmuzlar blokların duvara yerleşmesinin önlemek amaçlıdır. Oluk ve kanal sistemlerinde ise halat oluk ve kanalın içini dolanarak ağırlığı bütün bölgeye dağıtır. Daha sonra yerleştirme işlemi yapıldıktan sonra bir yerden çekilerek halat çıkartılır.

Taşıma ve kaldırmada zamanla halatın yerini metal gereçler alır ve halat bu öğelere takılan ikincil bir öğe olur. Bunlardan biri "kurt ağzı" denilen sistemdir ((Landels 1978, 99.)) (Lev. 13). Bu sistem bloğun oyuklarına yerleştirildikten sonra yukarıya çekildiğinde yuvada genişler ve yuvadan çıkmaz. Böylelikle sağlam bir ortam hazırlanıp ucuna halat bağlanıp çekilebilir. Ayrıca daha sağlam olması için kurt ağzının olduğu yere kurşun dökülür ((Çördük 2006, 26–32.)). Bir başka metal gereç ise kavraçtır. Bloklara açılan oyuklara yerleştirilen kavraç, halatın yukarıya çekmesiyle makas gibi çalışarak taşı sıkar böylelikle sağlam bir şekilde taş kaldırılmış olur (Lev. 14).

Roma döneminde imkanlarında artmasıyla taşıma yöntemlerinde daha farklı teknikler kullanılmaya başlanır. Örneğin 4-5 metre çapında ahşap silindirlerin içine konulan bloklar, halatlar sayesinde öküzler tarafından çekilir (Lev 15). Ancak bu yöntemin bir olumsuz yanı, silindire yön verilememesidir. Bu yüzden yoldan çıkmak gibi durumlar söz konusu olabilir ((Vitruvius X II, III.)).

Roma imparatorluk döneminde Pax Romana ile büyük bayındırlık hizmetleri tüm Roma coğrafyasına yayılır. Bununla birlikte gelişen inşaat tekniklerinin yanı sıra ihtişamlı yapılar yapılır. Böylelikle büyük bloklara olan ihtiyaç daha da artmaktadır. Artık tek bir halatla kaldırılamayacak hale gelen bloklar makaralar kullanılarak yapılara taşınır. Örneğin manivelayla üç makaralı bir palangada 135 kg.lık ağırlık kaldırılabilir. Bu tip sisteme trispastos denilir ((Bingöl 2004, 84.)). Pentaspastos adlı sistemde de beş makara bulunmakta iki kişi çıkrıkla 450 kg kaldırabilmektedir ((Bingöl 2004, 85.)) (Lev. 16).

Daha ağır yükler için halat sayısı arttırılarak iki-üç makara gerekir. Bu tip kaldırma vinçlerine Polypastos denmektedir ((Vitruvius X II, X.)). Bu tür vinçlerin bir bocurgatla çalışması gerekir. Bu taşıma sistemiyle dört kişi 3000 kg kaldırabilmektedir. Basamak çarklı bocurgat da üç halatlı beş makaralıdır. Bu sistemle 6000 kg yük kaldırılabilir (Lev. 17).

Levha 3

Adam 1984, 33.

Levha 4

Adam 1984, 29

Levha 5

Adam 1994, 31.

Levha 6

Adam 1994, 27.

Levha 7

Çördük 2006, 28.

Levha 8

Landels 1978, 211.

Levha 9

Landels 1978, 211.

Levha 10

Akçay 2008(b), 160.

Levha 11

Çördük 2006, 31.

Levha 12

Landels 1978, 99.

Levha 13

Bingöl 2004, 63

Levha 14

Çördük 2006, 32.

Levha 15

Landels 1978, 211

Levha 16

Kretzschmer 2000, 34.

Levha 17

Kretzschmer 2000, 34.
http://images.google.com.tr/imgres?imgurl=http://www.arkeoidea.com/wp-content/uploads/2009/01/013009-1715-eskiadablok17.png&imgrefurl=http://www.arkeoloji.web.tr/articles.php%3Fcat_id%3D9%26rowstart%3D15%26y%3D2010%26m%3D8&usg=__vXovuHc-4vyevJIFY3WCm2JiTFc=&h=266&w=598&sz=37&hl=tr&start=7&um=1&itbs=1&tbnid=um2_ba8MGQWyCM:&tbnh=60&tbnw=135&prev=/images%3Fq%3D%25C3%2596L%25C3%259C%2BG%25C3%2596MME%2BADETLER%25C4%25B0%26um%3D1%26hl%3Dtr%26sa%3DG%26rlz%3D1R2ADSA_trTR366%26tbs%3Disch:1

S.a Cantar usta güzel paylaşım için teşekkürler

Misafir

TAŞLARIN TAŞ OCAKLARINDAN ÇIKARILMASI

Taşların çıkarılma yöntemi, kullanılan aletten çok, maden yatağının jeolojik yapısına, taşın değerine ve işlevine göre değişir ). Bazen, Paros'un "lykhnites" olarak bilinen yüksek saflıktaki heykeltraşlık mermerinde olduğu gibi (yeraltından çıkarıldığından dolayı Grekçe'deki lamba, lykhnos, sözcüğünden gelir), damarı izlemek için yamaçta bir tünel açmak gerekir .Paros'ta hem yeraltında hem de yerüstünde taş ocakları vardı. Aynı durum Roma yakınlarındaki süngertaşı ocakları için de geçerliydi. Bazı durumlarda, örneğin Mons Claudianus'ta, kaya genellikle uygulandığı gibi ocak yüzlerinin tamamı kullanılarak işlenmez. İyi kayaçların yeryüzüne çıkmış pek çok katmanı vardır. Bu yüzden Romalılar kolayca elde edilebilen kalın parçaları ayırarak çalışmayı en aza indirme yoluna gitmişlerdir. Ama asıl yeğlenen yöntem, sürekli olarak bir dikey bir yatay yüzün ya da aynı anda her ikisinin çalışılarak taş ocağının sistematik olarak işletilmesiydi. Genellikle ocaklar yamaçlara açılır ve taş blokları basamaklar halinde alınırdı

Taş çıkarma yöntemleri çok basittir ve Eski Mısır'dan bugüne aslında pek değişmeden gelmiştir: Taşın kesilerek çıkartılması yönteminde ön yüzü ve tepesi açık olan kayanın diğer üç yüzüne derin ve dar açmalar kesilir. Bazen bunun yerine anakaya içindeki çatlaklardan da yararlanılır. Açmaların derinliği, çıkarılmak istenen taş bloğunun yüksekliği kadar olmalıdır.

Kaya üzerine külünk (kaya ve taş kırmakta kullanılan ucu sivri kazma ile düzgün çizgiler boyunca vurularak ufak parçalar kopara kopara açma içinde derinleşilir. Ama aşağı doğru eğimli biçimde inildiğinden açma gitgide daralacaktır. Bu yüzden açmalar murca sivri uçlu taşçı kalemi.madırga taş oyarken kalem, murç gibi aletlere vurmakta kullanılan kısa, ağır demir tokmak ile vurularak düzeltilir. Bu işlem, açma duvarında birbirine paralel çizgiler oluşmasına yol açar; çizgilerin uzunluğu kullanılan murcun boyuyla doğru orantılıdır.

Taş bloğunun üç yanı açmalar yardımıyla anakayadan ayrıldıktan sonra kayaya bağlı kalan son yanına çatlatma yöntemi uygulanır. Yanyana açılan yuvalara sokulan demir veya tahta kamalara (taşı yarmak için kullanılan sivri uçlu, yassı demir ya da ağaç parçası, takoz) vurularak taş çatlatılır . Sert mermerler ve granit için demir ve tunçtan kamalar, daha yumuşak taşlarda (kireçtaşı, şist gibi) ise tahta kamalar kullanılırdı. Bazen, Prokonnessos mermer ocaklarında olduğu gibi, bloğun kaya yüzeyinden ayrılmasını desteklemek için çatlatılacak yere önce boydan boya sığ bir oluk açılabilir.15-20cm derinlikte V biçimi kesitli bu oluğun sivri dibi 2-3 cm eninde düzlenir ve kamalar buraya yerleştirilirdi. Çatlatma yönteminde trapez (yamuk) ya da yarım yuvarlak yassı kamalar kullanılır. Taş çıkarıldıktan sonra kama yuvalarının izleri kalır

Çok sık olmamakla birlikte kullanılan başka bir yöntem de pointillé (noktalı çizgi) tekniğiydi. Üç yanda açılan ayırma açmalarının tabanına yakın aralıklarla dizilen silindirik deliklerin bir noktasından kesmek gerekirdi. Bu yapılırken, bloğu anakayadan ayırmak için baskı bir köşeden uygulanabilirdi. Bu yöntemin başarısı en başta taşın kendine özgü ayırma tekniklerine bağlıdır. Bazen kama yöntemi ve pointillé yöntemi, Thasos'taki Aliki'de olduğu gibi, birbirine bağlı olarak kullanılırdı. Ayrıca Naksos'taki mermer ocaklarında da bu yöntemin uygulanmış olduğu bilinmektedir. Pointillé tekniği hem blokların hem de sütunların çıkarılmasında kullanılabilir ve özellikle eğimli kayalar için uygundur.

Kaya kütlesi bir tümseğe ya da çıkıntılı kısımlara sahipse ısı şoku uygulanırdı. Bunun için çıkarılacak bloğun boyutları önceden belirlenir ve taşın dört yüzeyinde de çalışılır. Bir kılavuz çizgisi kesilerek bu çizginin her iki ucunda ateş yakılır, ısınan taşa soğuk su dökülerek taşın kesilen çizgiler boyunca yarılması sağlanır.

Çoğunlukla renkli mermerden ve taşlardan yapılan kaplamalar ise Eski Mısır'da olduğu gibi bakır testerelerle kesilirdi. Daha sert kayalar için, dişsiz bıçaklar taneleri bakır üzerine gömülmüş olan zımpara ile kullanılırdı. Bu tür testereler Geç İmparatorluk döneminde bazen su gücüyle çalıştırılmışlardır. Ausonius'un MS 4. yy.'ın ortalarında Moselle Nehri üstüne yazdığı şiirde geçen kısa bir anlatım bu konuda ipucu vermektedir. Bu kısımda Moselle'ye Trier'in hemen aşağısından katılan Erubris'in (Ruwar) kıyılarında su çarkları tarafından çalıştırılan testereler anlatılmaktadır Plinius yine bu bölgede bulunan bir tür sabuntaşının, kiremit olarak kullanılmak üzere testerelerle tahta gibi kolaylıkla kesilebildiğini bildirmektedir.

ROMA'DA KULLANILAN YAPI TAŞLARI

A. TÜF VE DİĞER VOLKANİK TAŞLAR
Tüf ve diğer volkanik taşlar Tiber'in kuzeyindeki Sabatini ve güneyindeki Alban (Latian) yanardağ gruplarının etkinliklerinin çeşitli evrelerinde oluşmuşlardır. Bu malzeme Etrüskler döneminde özellikle Güney Etruria'daki surların ve oda mezarların yapımında kullanılmıştı. Roma'daki Geç Cumhuriyet dönemi yapıları, Hellenistik üsluplar ve oranlardan etkilenmelerine karşın, Augustus dönemine kadar Roma ve çevresinden gelen tüf ile inşa edilmişlerdi.

Capellaccio Roma'nın tepelerini ince bir tabaka halinde kaplayan bir tüf çeşididir. MÖ 6. ve 5. yüzyıllar boyunca Roma'da kullanılan tek yapı taşıydı. Ama fethedilen bölgelerde bulunan daha sert taşların Romalıların kullanımına açılması, capellaccionun rolünün, temellerin kaplanması, kuyuların, su kemerlerinin ve lağımların astarlanması ve kaldırımlara temel yapılması gibi işlerle sınırlanmasına neden oldu. Çabuk dağılabilen bir taş olduğundan anıtsal mimari için uygun değildir. MÖ 1. yy.'dan sonra çok az kullanılmıştır.

Başka bir tüf çeşidi olan Grotta Oscura tüfü, Roma'dan on beş km uzaklıktaki Grotta Oscura'dan çıkarılmaktaydı (resim 1). Bu bölge MÖ 396'da Veii'nin yıkılışına kadar Etrüskler'in elindeydi. Ocakların ne zaman açıldığı bilinmemekle birlikte MÖ 4. yy.'a kadar yaygın biçimde kullanılmadığı kesindir. Gevrek ve gözenekli yapısı yüzünden iyi bir taş değildir. Yine de MÖ 2. yy.'ın sonuna kadar dörtgen taş duvarlarda ve temellerde kullanılmıştır. Köprü inşaatlarında çekirdek olarak kullanılması Romalılar'ın bu taşın suya karşı duyarlı olduğunu tam olarak anlamadıklarını gösterir. Hafif bir malzeme olan Grotta Oscura tüfü, tonoz yapılırken harca katılmaktaydı. Grotta Oscura ocakları MÖ 4. yy.'dan 2. yy.'ın ortalarına kadar yapılar için malzeme sağladı.

Monte Verde tüfü ve onun dördüncü katmanı olan Anio tüfü bu kronolojik farklılık dışında birbirine çok benzer. Yapı malzemesi olarak Monto Verde tüfü Anio'dan az çok daha serttir ama daha kolay kırılabilir. Monte Verde tüfü Tiber nehrinin karşısında çıkarılıyor ve nehir yoluyla taşınıyordu. Bu malzeme MÖ 125 ile 75 arasında çok popülerdi, MÖ 50'den sonra ise çok az kullanılmıştı. Anio tüfünün kullanımı MÖ 1. yy.'da artmıştı; Augustus döneminde kullanılan tüfler Anio ocaklarından sağlanıyordu.

Peperino (saxum Albanum), koyu lava, beyaz kireçtaşı parçaları ve başka maddeler içeren sert, ince taneli koyu gri bir tüf çeşidiydi. Ağırlığa dayanıklı, iyi bir yapı malzemesiydi. Oyulmaya uygun olduğundan yazıtlar, sütun başlıkları, silmeler için istenmekteydi. Üstü stucco kaplanarak kötü görüntüsü gizlenebiliyordu. Başlıca eksikliği ise ocaklardan 24 km uzaklıktaki kente taşınmasının pahalı olması ve elverişli bir su yolu bulunmamasıydı. MÖ 1. yy.'daki tapınak inşaatlarında peperino daha çok traverten ile birlikte kullanıldı. Augustus döneminin ortalarından Nero'nun imparatorluğuna kadar neredeyse terk edildi. Yangına dayanıklı olması başka bir özelliğiydi ve öteki taşlara göre bu üstünlüğü Nero dönemindeki yangından sonra yeniden yaygınlaşmasını sağladı.

Gabin taşı (saxum Gabinum), içindeki kahverengi kül karışımına karşın renginden çok yapısı ile peperinodan ayrılır. Sağlamlık ve ateşe dayanıklılık özellikleri ile peperinoya benzer ama içindeki kaba maddeler stucco ile kaplanmasına ve oyulabilmesine engel olur. Bilinen en erken kullanımı su kemerlerindedir. MÖ 2. yy.'ın sonuna doğru yapılarda kullanılmaya başlanan Gabine taşına, peperinodan daha aşağı kalitede olduğundan sınırlı yer verilmişti. Yine de, herhalde ekonomik nedenlerle Iulius Caesar ve Augustus forumlarında kullanılmıştı.

Süngertaşı (pumix), Roma yapılarında pek büyük rol oynamamıştır. Ama başka amaçlarla çeşitli kullanımları söz konusudur: Örneğin toz haline getirilen süngertaşı mermer kesimi ve cilası için kullanılırdı. Antik yazarlar, bu terimi nymphelerin sözde mağaralarında bulunan sarkıt oluşumları için de kullanmışlardır.

B. TRAVERTEN
Traverten erken dönemde kullanılmış sert taşlar arasındaydı. Tüf olmamakla birlikte yanardağ etkinliğinin dolaylı bir sonucuydu. Roma ile Tivoli arasında büyük traverten yatakları vardı ve Alba yanardağlarının erken dönemdeki püskürmeleriyle ilgili olan sülfürlü kaynak suları tarafından yığılmıştı. Kremrengi ve ince yapılı olması güzel bir görünüm vermekteydi, tüf taşlarının çoğu gibi estetik nedenlerle yüzeyinin gizlenmesine gerek yoktu, ayrıca oyulmaya da uygundu. Yine de Romalılar'ın gözünde bazı kusurları vardı: Dikildiğinde çatlayabilirdi, ateşe maruz kaldığında toz haline geliyordu ve çıkarılması pahalıydı. Bunlara karşın, MÖ 1. yy.'da yapının tamamı için kullanılmaya başlandı ve İmparatorluk döneminde de kullanımı sürdü. Köprülerin kemer taşlarında uygulanmasının ardından öteki kemerler için de bundan yararlanıldı. Kemerlerin, tiyatroların yapımında geniş yer almaya başlamasıyla, traverten aranan bir malzeme oldu. Mezar cephelerinde kullanıldığı gibi kaldırımlar ve basamaklar için de uygun bir malzemeydi. İnşaat sırasında artan traverten parçaları Iulius Caesar, Augustus ve Tiberius dönemindeki betonda kendilerine yer buldular. Traverten parçaları beton tabakaları arasında bir çeşit bağlantı oluşturmak üzere değerlendiriliyordu.

C. MERMER VE GRANİT
Mermer sıcaklık ve basınç altında kristalize olmuş kireçtaşıdır. Romalılar "marmor" sözcüğünü çok geniş anlamda, her tür ince, sert heykeltraşlık ya da mimarlıkta kullanılabilecek yüksek kalite taşları kapsayacak biçimde kullanmışlardır. "Mermer"in granit, porfir, diorit, bazalt ve daha iyi bazı kireçtaşlarını olduğu kadar tüm mermer ve breş çeşitlerini içine aldığı düşünülebilir. Bu mermerlerin büyük çoğunluğu iki ana bölgeden, her ikisi de Akdeniz'den -Ege dünyası ve Mısır- gelmektedir. Batıda da iyi mermerler vardır ama pek azı Akdeniz'deki ocaklarla karşılaştırılacak ölçüde işletilmektedir. Bunlardan biri Luna'nın beyaz mermeridir. Bu taş ocağına sahip olan Etrüskler'in malzemeyi çok az kullanmış olması dikkati çeker Bir diğeri antik Numidia'daki Simitthus'un sarı mermeridir (giallo antico). Kuzey'de, Galia'da Pireneler'de de taş ocakları vardır ama Ege ve Mısır en büyük mermer kaynağı olarak kalmıştır.

Roma'daki ilk mermer tapınak (Q. Caecilius Metellius tarafından yaptırılan Iupiter Stator Tapınağı) MÖ 146'dan sonraya tarihlenmektedir ve Yunan mermerindendir (BOETHIUS 1970: 116). Sulla, MÖ 83'teki yangından sonra Capitolinum Tapınağına Atina'daki Olympieion'un Korinth stili mermer sütunlarını göndermişti. Plinius'a göre evinin duvarlarını mermerle kaplayan ilk Romalı, Caesar'ın praefectus fabrumu olan Mamurra'ydı ve ayrıca evini Luna ve Karystos mermerinden sütunlar süslemekteydi (Plinius, NH 36.7(48)). Mamurra, Caesar'ın bayındırlık etkinliklerinde kullanılması için Luna'daki büyük yatakların açılmasında da herhalde doğrudan aracı olmuştu. Cumhuriyet dönemi, MÖ 177'de "colonia civium romanorum"un kurulmasının üstünden çok zaman geçmeden Apua Alpleri'ndeki Luna mermer endüstrisinin doğuşuna tanık oldu. Üretim kapasitesi yerel taleplerin ötesine ulaşarak çok çabuk büyüdü. Roma'da mermer kullanımının az olması yüzünden MÖ 1. yy.'ın başında ne Luna'da ne de İtalya'nın başka yerinde bir mermer endüstrisi yoktu ve az miktarda kullanılan mermerler Küçük Asya ve Yunanistan'daki taş ocaklarından getirtiliyordu. Yaklaşık yarım yüzyıl sonra, MÖ 48'de Plinius, Luna mermerlerinin Roma'da yaygın olarak kullanıldığını, neredeyse Yunanistan'ın beyaz mermeri ve Küçük Asya'nın gri ve beyaz mermeriyle rekabet ettiğini yazar. Ocaklarındaki iyi malzemenin bolluğu Luna'nın elindeki tek koz değildi. Gerçekte Luna kenti iyi bir ticari limana (portus Lunae) sahipti ve Via Aemilia Scauri kenti Roma'ya ulaşan yollara bağlıyordu.

Geç Cumhuriyet döneminde, Luna mermer endüstrisi Roma'nın yeni yönetici ve tüccar sınıfı arasında yaygın olan lüks tutkusu yüzünden önemli ölçüde ilerledi. Plinius, bu dönemde görülen lüksün İmparatorluk dönemindekini bastırdığını söyler. Antik kaynaklarda, evlerde mermer kullanımının yaygınlaşması Roma ahlakının çöküşünün ilk belirtilerinden biri olarak gösterilmekteydi (DOLCI 1988: 78). MÖ 95'te evine Hymettos memerinden altı sütun yerleştirdiği için L. Crassus'u "bastırılamayan savurganlıkla" suçlayan M Brutus, Roma'da özel evlerde mermer kullanımının ilk örnekleri görüldüğünde de bunları sert biçimde eleştirmişti (Plinius, NH, 36.1(39; 2(6); 3(; 5(44-5); 9(51)). Augustus'un Roma'yı tuğlalar kenti olarak kurup mermerler kenti olarak bırakmakla övündüğü bilinmektedir. Aslında Augustus döneminde, hem beyaz ve hem de Geç Hellenistik zevki sürdüren renkli mermerler anıtsal yapılarda pek de yaygın değildi ve çoğu kaplama olarak kullanılıyordu. Forum Augustus ve Basilica Aemilia mermerden yapılan Augustus dönemi yapılarıdır. MÖ 28'e tarihlenen Palatin'deki Apollon Tapınağı Luna mermerinden yapılmış, yanındaki portikoda ise Numidia mermerinden sütunlar kullanılmıştı. Castor Tapınağı'nın podiumu tamamen Luna mermeriyle kaplıydı. Forum Romanum'daki Concordia Tapınağı'nın kaplamalarında africano (Teos), giallo antico (Numidia), pavonazzetto (Dokimeion) ve cipollino (Euboea) mermerleri kullanılmıştı. Luna ocaklarının, en yüksek çalışma düzeyine Traian döneminde ulaştığı söylenebilir. Yine de MS erken 2. yy.'dan itibaren Luna'nın yerini Prokonnessos'tan gelen beyaz mermer almaya başladı. Luna mermerinin kullanımı mimari süslemeler ve heykeltraşlıkta sürse de geç 2. yy. ve erken 3. yy.'lardan itibaren doğu mermerleri mimarlıkta ve lahitlerde baskın duruma geldi. Örneğin Panteon'un başlıkları Pentelikon mermerindendi. 4. yy.'da ise Luna mermerine geri dönüş yaşandı.

Mısır Roma mimarları için önemli bir yapı malzemesi kaynağıydı, buradaki ocaklarda çok çeşitli taşlar çıkarılırdı (kaymaktaşı, breş, dolerit, granit, alçıtaşı, kireçtaşı, mermer, kuvarsit, kumtaşı, şist, yılantaşı ve sabuntaşı). Mısır'daki taş ocaklarının Romalılar tarafından tam olarak ne zaman işletildiği tartışma konusudur. Plinius bunların çoğunun Augustus ve Tiberius döneminde çıkarıldığını bildirir. İmparator Claudius Mısır'ın Doğu Çölü'ndeki Mons Claudianus'un hornblende (doğal alüminyum, kalsiyum, demir ve magnezyum silikatından oluşmuş koyu yeşil ya da siyah parlak bir amfibol/silikat grubu türü) granit ocaklarını Yahudi tutsaklarla çalıştırmıştı. Traian Forumu'nda kullanıldığından "Forum'un graniti" olarak anılırdı. Mor porfir ocaklarının büyük ölçüde çalıştırılmaya başlaması için genellikle Plinius'a dayanarak Claudius dönemi verilir. Arkeolojik kanıtlar ise mor porfirin az miktarlarda da olsa Caligula döneminde İtalya'da kullanıldığını gösterir. Septimius Severus döneminde Syene yakınındaki kırmızı granit çıkarılan bir ocak işletilmeye başlamıştı. Aslında bu granit ocakları Eski Mısır'da yüzlerce yıldan beri çalıştırılıyordu. Mons Claudianus'tan çıkan gri granit ise Mısırlılar tarafından çıkarılmamıştı ve Flaviuslar döneminden itibaren Roma'da yaygın olarak kullanılmıştı. Suriye'de, Damascus yakınında Baalbek'teki büyük mermer ocakları Antonius Pius zamanında (138-161) yoğun içimde çalıştırılmıştı.

Misafir

ANTİK ÇAĞDA TAŞ OCAKLARINDAN TAŞ BLOKLAR NASIL ÇIKARILIR ve İŞLENİRDİ Yazar

METİN GENE BİR ŞEYLER ÇİZİYORSUN YOKSA ŞU SENİN KULLANDIĞIN ÇUBUK SİSTEMİNİ Mİ İŞLİYORSUN MALUM DİĞER KAPANAN FORUMDAN SÖZÜN VARDI ANLATACAKTIN TÜM AYRINTILARI İLE.......... ANTİK ÇAĞDA TAŞ OCAKLARINDAN TAŞ BLOKLAR NASIL ÇIKARILIR ve İŞLENİRDİ Icon_cool

» ANTİK ÇAĞDA DOĞU KARADENİZ
» ANTİK ÇAĞDA TAŞ İŞÇİLİĞİ BLOK TAŞLARIN YERİNDEN ÇIKARILIŞ TEKNİKLERİ
» abdest nasıl alınır
» TÜMÜLÜS NASIL KEŞFEDİLİR
» Şükretmek nasıl olur?